De files zijn weer helemaal terug, dus tijd genoeg om in de spits om je heen te kijken. Wat opvalt is dat het aanzien van files wel is veranderd: veel meer elektrische, maar vooral ook veel meer grote auto’s. Dit past helemaal in de SUV-trend. Bijna de helft van alle elektrische auto’s die vorig jaar wereldwijd zijn verkocht, valt in die klasse.

Dit is een klassiek voorbeeld van een terugkaatseffect. Terugkaatseffecten treden op als een economie anders dan verwacht reageert op toegenomen efficiency of technologische veranderingen.

CO2-voetafdruk

In dit geval leiden steeds efficiënter aangedreven auto’s ertoe dat niet de uitstoot van die auto’s evenredig omlaag gaat, maar dat een deel van de efficiëntiewinst wordt vertaald in grotere en zwaardere auto’s. Dit geldt ook voor de elektrische SUV’s: groter en zwaarder, waardoor meer grondstoffen nodig zijn. Een kleine benzineauto heeft inmiddels een lagere CO2-voetafdruk dan zo’n elektrische SUV.

Terugkaatseffecten zijn niet nieuw. Vaak wordt hierbij verwezen naar de Jevons-paradox – vernoemd naar William Stanley Jevons, die in 1865 concludeerde dat een efficiëntere stoommachine helemaal niet leidde tot een lager, maar juist tot een hoger kolenverbruik. Door prijsdaling werd het aantrekkelijker om meer met stoomkracht te produceren.

Extra hebbeding

We zien nu bij op duurzaamheid gerichte innovaties ook terugkaatseffecten. Wat dacht je van de elektrische fiets? Ooit mede bedacht om het aantal autokilometers te verminderen, is het vooral een vervanging geworden voor de gewone fiets of een extra hebbeding. Hierdoor is het materiaalverbruik toegenomen en de duurzaamheidswinst zeer beperkt.

Eigenlijk leidt iedere poging om grondstofketens te verduurzamen aan dit terugkaatseuvel, waardoor het geen centimeter opschiet met de circulaire economie, zoals het Nederlandse Planbureau voor de Leefomgeving ook concludeert.

Waarom deze terugkaatseffecten er zijn is niet moeilijk te bedenken: de markt. Als een product efficiënter wordt, en daardoor goedkoper, wordt het aantrekkelijker om te kopen. Een innovatie waar de consument dol op is, zoals een elektrische fiets, verkoopt als een tierelier. Ook de prikkel voor producenten om te investeren in innovatie is vaak simpelweg winst door meer verkoop.

Daarom is innovatie alleen niet de oplossing van ons duurzaamheidsprobleem. Het gaat uiteindelijk ook om grenzen stellen.

Deze column verscheen op 28 april 2023 in Het Financieele Dagblad.