Eerst en vooral: wat is een coöperatie nu precies? Het is een bedrijf waar de gebruikers, klanten of medewerkers aan het roer staan, want zij zijn eveneens de aandeelhouders. De winst vloeit dus terug naar diegenen die het bedrijf samen maken. Maar winst is niet waar het om draait in coöperaties, er is zo veel meer.

Een paar voorbeelden om dit te verduidelijken. Een van de bekendste (of minst onbekende?) coöperaties zijn de burgercoöperaties voor energie, waarvan ons land er intussen ruim 30 telt. Bij het vrijmaken van de energiemarkt, begin jaren negentig, zagen verschillende groepen mensen dit als een uitgelezen kans om zelf groene en lokale energie te gaan produceren en ze richtten er coöperaties voor op. Klassieke energiebedrijven volgden in hun kielzog en vandaag kun je overal groene stroom kopen. Coöperaties als voortrekkers in de energietransitie dus.

In het sociale domein is Collectief Goedeen heel ander en volstrekt uniek voorbeeld. Deze coöperatie renoveert sociale woningen voor kwetsbare gezinnen in Antwerpen. Een eerste aandeelhouder van deze coöperatie is een sociale huisvestingmaatschappij, die haar oude, leegstaande panden inbrengt in de vennootschap, in ruil voor aandelen. Eenmaal Collectief Goed de woning gerenoveerd heeft, trekken de sociale huurders erin. Zij zijn een tweede groep aandeelhouders, die door een aandeel te kopen ook hun stem krijgen in de organisatie.

Nu tref je in zowat elke sector coöperaties aan en er zijn tal van vormen: naast de genoemde burgercoöperaties zijn er producentencoöperaties, werkerscoöperaties en tal van mengvormen. Waarom zou je voor een van deze vormen kiezen als je vandaag een activiteit begint? Dat is een eerste vraag voor coöperatiekenner Peter Bosmans, directeur bij Febecoop, dat coöperaties ondersteunt en begeleidt.

Peter Bosmans: “De eerste keuze die wij starters vragen om te maken, is: wat vind jij het belangrijkst? Vind je winst maken niet belangrijk, dan ga je het best voor een vereniging zonder winstoogmerk (vzw). Wil je onbeperkt winst kunnen maken, dan kies je het best voor een besloten vennootschap of bv. En wil je missiegedreven werken en toch ook beperkt winst maken, dan kies je het best voor een cv of coöperatieve vennootschap. Het dividend dat je mag uitkeren is in dat geval namelijk beperkt tot 6 %. In het geval van de cv met sociaal oogmerk (so) komt daar ook nog bij dat je bij het uittreden alleen je oorspronkelijke inbreng terugkrijgt. Met andere woorden: steek je er vandaag 100.000 euro in, dan is dat ook het bedrag dat je krijgt als je er over 30 jaar weer uitstapt. Kortom, het is een vennootschapsvorm die je kiest als je belangrijkste doelstelling is: voldoen aan de behoeften van de vennoten en van eventuele andere stakeholders – en dat kan ruim gaan, dat kan zelfs de planeet zijn,” zegt Peter Bosmans.

Is het ook mogelijk om een bestaande vereniging of bedrijf om te vormen tot coöperatie? En in welke gevallen is dat interessant?
“Ja, dat is mogelijk. Een vzw omvormen tot een coöperatie kent geen bijzonder zware procedure, het zijn enkele stappen die gewoon in Boek 14 van het Wetboek van Vennootschappen en Verenigingen staan. Maar op het vlak van kapitaal is het een pak minder evident. Een voorbeeld: we zagen onlangs een paar mensen die gepionierd hadden in het recycleren van sloophout. Ze hadden zich goed omringd, acht jaar lang heel hard gewerkt en veel kennis opgebouwd – en daarbij hadden ze ontzettend veel uren geklopt. Gegeven het karige loontje dat ze zichzelf uitbetaalden, kun je bijna spreken van vrijwilligerswerk.”

“Hen heb ik het trieste nieuws moeten brengen dat ze van het kapitaal dat de vzw heeft opgebouwd, niets konden meenemen. Ze hebben een merk, een klantenportefeuille, procedures die op punt staan, ze weten welk materiaal wel en niet recycleerbaar is … allemaal bijzonder waardevol, maar er staan geen aandelen tegenover. Dus die kunnen ook niet overgedragen worden naar de cv. Bovendien, als er eventueel winst is opgebouwd binnen de vzw, dan moet die winst – en heel terecht, vind ik, gezien sommige misbruiken in het verleden – voor eeuwig en altijd in een onbeschikbare reserve zitten. Je kan die reserve gebruiken als werkingskaptiaal, maar je kunt ze niet uit de cv halen. Ik heb al een paar keer vastgesteld dat het voor mensen op dat moment heel onzacht ontwaken is.”

Een gewaarschuwde vzw is er twee waard! En in het geval van bv’s, wanneer kiezen die voor de overstap?
“We begeleiden de laatste jaren wel vaker vergrijzende bv’s die de overstap naar cv maken. Het gaat om oudere ondernemers die de fakkel willen doorgeven aan hun werknemers: zij die het bedrijf het beste kennen én het mee hebben gemaakt tot wat het is. De cv is dan ten eerste een handige oplossing omdat je niet naar de notaris moet – met bijhorende kosten – telkens er een werknemer als aandeelhouder toetreedt tot de vennootschap. In- en uittreden is gemakkelijker bij de cv. Maar de belangrijkste reden is de drive: als werknemers de zaak overnemen, dan gaan ze focussen op fijne werkomstandigheden creëren, werkgelegenheid lokaal houden en samen beslissen en groeien. Een heel andere drive dan bij multinationals die aandelen als extralegaal voordeel aanbieden. Bij de sluiting van Renault of Ford luidde de boutade dat de werknemers misschien een beetje blij waren dat de aandelenkoers opveerde, maar toch vooral bedroefd waren omdat ze hun werk verloren waren.”

“Omgekeerd geldt ook: een cv kan niet zomaar worden overgenomen. Een bedrijf dat het goed doet is zeer gegeerd voor potentiële overnemers, want de economische theorie zegt dat het veel minder risico met zich meebrengt om een goed draaiend bedrijf over te nemen dan om van het witte blad te beginnen. Ik stelde het vast bij het overlaten van een dienstenchequebedrijf: het eerste wat overlater en overnemer doen als ze het terrein beginnen te verkennen, is een geheimhoudingscontract van 30 bladzijden ondertekenen. Zes maanden later wordt er ’s avonds champagne geschonken en de volgende dag krijgen de mensen een nieuwe baas te zien. Onmogelijk in een coöperatie.”

“Eenmaal je in dat systeem stapt, waarbij je missie dus primeert boven winst maken, ga je ook expliciet een vorm van democratie opnemen in je statuten. Beperk je het aantal stemmen per vennoot op de algemene vergadering, dan kom je in aanmerking voor een erkenning voor de Nationale Raad van de Coöperatie, waar op zich ook weer een aantal voordelen aan verbonden zijn – die voor alle duidelijkheid niet van die aard zijn dat ze voldoende reden vormen om je tot een coöperatie om te vormen, het gaat meer om nice to haves.”

Dat zijn best wel wat voordelen. Zijn er ook nadelen aan de coöperatieve vennootschapsvorm?
“Een bewezen struikelsteen is dat conflicten bij coöperaties paradoxaal genoeg veel heviger zijn. Zelf heb ik hier ook een onderzoek naar gedaan bij tien coöperaties. Na het derde interview wist ik wat ik in het vierde zou te horen krijgen. Hoe dat komt? De mensen zijn sterker betrokken, ze zijn vertrokken vanuit gedeelde droom, een gedeelde inbreng … er staat meer op het spel dan bij een klassiek bedrijf, waar het bovendien een aanvaarde gang van zaken is dat er een top is die snel beslissingen neemt en bijgevolg het conflict snel kan beslechten.”

Wat valt daaraan te doen?
“Conflicten zijn overal waar mensen zijn, vanuit systemisch oogpunt is dat nu eenmaal zo. Je moet je dus niet afvragen of er ooit een conflict komt, maar wel hoe je er snel uit geraakt. Dat kun je door in je intern reglement een procedure hiervoor vastleggen, bijvoorbeeld dat je in dat geval een externe bemiddelaar aanstelt. Ook belangrijk is een goede voorzitter kiezen: iemand die kan luisteren, die mensen kan laten discussiëren en hen tot een consensus kan laten komen.”

Tot slot: in de transitiebeweging staat de coöperatie bovenaan de lijst van instrumenten om de economie en samenleving socialer en groener te maken. Klopt dat: is de coöperatie de toekomst?
“Daar ga ik alleszins voor blijven ijveren. Maar het blijven ook bedrijven waarvan de cijfers moeten kloppen en dan kan de realiteit al eens weerbarstig zijn. Ik denk aan een coöperatieve bistro die mensen met een psychiatrische problematiek terug in de maatschappij brengt via een zinvolle bezigheid en die op het einde van het jaar geen euro winst ambieert. Natuurlijk wil die liever een lokale biofrisdrank aanbieden, ook al is er daar geen marge op, dan een cola van een multinational. Maar als de voedselprijzen met 12 % of meer stijgen en de lonen stijgen mee en er zijn geen klanten die 30 euro voor een maaltijd willen neertellen … dan moet je in de praktijk andere keuzes maken.”

“Dat is echter geen reden om het niet te doen. Economie hoeft niet de georganiseerde eenheidsreligie te zijn die we er van gemaakt hebben. Een illustratie in dat verband: als vennoot ben je in een coöperatie aansprakelijk voor het bedrag dat je hebt ingebracht. Ik blijf het merkwaardig vinden dat in een klassiek bedrijf de aandeelhouders aan niemand verantwoording hoeven af te leggen, zelfs niet als ze een bestuurder afzetten. Terwijl je ten tijde van de Oost-Indische Compagnie de beperking van je aansprakelijkheid moest verdienen. Maar toen die beperking van de aansprakelijkheid de motor bleek van de economische groei en het kapitalisme, heeft niemand dat nog in vraag gesteld. Wat ook niet helpt is dat die intussen klassieke bedrijfsvoering de enige vorm van ondernemerschap is die nog aan bod komt in het onderwijs.”

“Bijgevolg geldt hetzelfde voor bijvoorbeeld notarissen, accountants of advocaten, allemaal vertrouwenspersonen voor ondernemers. Wanneer ondernemers op leeftijd hun bedrijf aan hun werknemers willen overlaten en daarvoor bij ons aankloppen, is er bij vier van de vijf een accountant die niet weet wat hij hoort en bijgevolg een veto stelt. Nochtans hoeven die ondernemers niet onder de marktwaarde te gaan. Het gaat om iets puur ideologisch: klassiek verwacht men bij een overname altijd een winnaar en een verliezer, terwijl wij voor een win-win-situatie gaan. Hier is mijns inziens een rol voor een duurzame bankier weggelegd."

Dat is genoteerd! Bedankt voor dit gesprek.

Nog een extra tip als uitsmijter: wil je graag proeven van wat coöperaties te bieden hebben? Dat kan tijdens de inspiratiedag die Febecoop organiseert op donderdag 2 oktober in Flagey.